Στις αρχές του 16ου αιώνα, μεγάλες μορφές του ουμανιστικού ρεύματος στην Αγγλία όπως ο Τζών Κόλλετ και ο Τόμας Μούρ, αλλά και ένας λαός ο οποίος εύκολα συσπειρώνεται κατά της ΡΚαθολικής Εκκλησίας από τον Βασιλιά του αντιδρά κατά της Εκκλησίας της Ρώμης. Οι αντιδράσεις θα κορυφωθούν απ΄τον βασιλιά της Αγγλίας Ερρίκο τον η ο οποίος προκαλεί σχίσμα με τη Ρώμη, χωρίς βέβαια να μιλάμε για μεταρρύθμιση όπως στην ηπειρωτική Ευρώπη που είχε προηγηθεί. Ο Ερρίκος σέβεται και αμύνεται τη Ρωμαιοκαθολική πίστη, υπέρμαχος του αντιλουθηρανισμού, έχει συγγραφική δραστηριότητα προς τούτο ενώ ο ίδιος τιτλοφορείται «αμύντορας της πίστης» παρά ταύτα, σε πολιτικό επίπεδο, αποσχίζεται από τη Ρώμη.
Η ρήξη θα γίνει πλήρης όταν ο Πάπας Κλήμης αρνείται να αναγνωρίσει το διαζύγιο του Ερρίκου του Η, με την Αικατερίνη την Αραγωνική. Έτσι, ο Πάπας Κλήμης ο Ζ΄ καταδικάζει το διαζύγιο και αφορίζει τον Άγγλο ηγεμόνα. Το 1534, το κοινοβούλιο ψηφίζει την πράξη πρωτοκαθεδρίας (Act of supremacy) και βασιλιάς λαμβάνει την αρχηγεία την πλέον εθνικής Εκκλησίας της Αγγλίας. Απόρροια αυτού η υποταγή υπηκόων, κοσμικών και εκκλησιαστικών δι’ όρκου στο Βασιλιά της Αγγλίας και η απόρριψη της αυθεντίας της Ρώμης. Ο θάνατος του Ερρίκου και η αντιβασιλεία του λόρδου δούκα του Σόμερσετ (ο Εδουάρδος ο ΣΤ είναι ανήλικος) θα ανοίξουν το δρόμο του προτεσταντισμού στην Αγγλία λόγω των προτεσταντιζόντων απόψεων του Σόμερσετ. Οι επίσκοποι Κράνμερ και Λάτιμερ συντάσσουν προσευχητάρια καλβινιστικής έμπνευσης ενώ συντάσσονται και τα 39 άρθρα που ορίζουν το Αγγλικανικό δόγμα. Έτσι, επίσημα το 1553 η Αγγλικανική Εκκλησία γίνεται, μια Εθνική Εκκλησία. Το σχίσμα- για τη Ρώμη- γίνεται αίρεση με μια ιεραρχία επισκόπων, αλλά με καλβινιστικό δόγμα, οι οποίοι οδηγούν τη κρατική Εκκλησία της Αγγλίας.
Η Μαρία Τυδόρ, βασίλισσα της Αγγλίας κατά το 1553, ρωμαιοκαθολική, μάταια προσπαθεί να καταργήσει τα μέτρα. Η αντίδραση της κοινής γνώμης είναι έκδηλη.Ο Ρωμαιοκαθολικισμός βρίσκεται υπό αμφισβήτηση σε μεγάλο μέρος της βόρειας Ευρώπης. Η Δυτική Εκκλησία δεν μένει ανενεργή. Συσπειρώνεται και διακρίνεται από τάση για ανανέωση. Κάτι τέτοιο θα επιτευχθεί με κάποιες κινήσεις της γνωστές στο σύνολο ως «Αντιμετερρύθμιση», που αξίζει να αναφερθεί ότι αυτές κινήσεις προσέφεραν στον καλλιτεχνικό κόσμο τα σπουδαία έργα Τέχνης του Μπαρόκ.
ΤΑ 39 ΑΡΘΡΑ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΚΑΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Τα 39 άρθρα τα οποία θεμελίωσαν την Αγγλικανική Εκκλησία ασφαλώς μπορούν να συγκριθούν μέσα στο πλαίσιο των υπόλοιπων προτεσταντικών ομολογιών. Κοινός παρονομαστής αυτών και των άλλων ομολογιών, μπορεί να τεθεί η απόρριψη κάθε αυθεντίας – αρχής γενομένης απ’ την αυθεντία του Πάπα- και υιοθέτησης της μόνης αυθεντίας της Αγίας Γραφής. Σ’ αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφέρω την άποψη μου σχετικά με τη συγγένεια των «Ευαγγελικών» αυτών ομολογιών με την ισλαμική θρησκεία η οποία θέτει ως κέντρο και μοναδικό φορέα ιερής γνώσης, το κοράνιο, τον λόγο του Θεού (Allah). Ίσως αυτό φανεί λίγο αόριστο. Στην εκπόρευση μιας τέτοιας άποψης βοηθάει ο λόγος των ανατολικών πατέρων και ειδικότερα του Συριακής καταγωγής, Ιωάννου του Δαμασκηνού (674-749), οι οποίοι θεωρούν τον Ισλαμισμό ως μια αίρεση του Χριστιανισμού με Ιουδαϊκά στοιχεία.
Επανερχόμενοι στην εξέταση των 39 άρθρων και περα απ΄τις συγγένεια με τις λουθηρανικές - καλβινιστικές ομολογίες, υπάρχουν ορισμένες διαστάσεις. Σχετικά μ’ αυτές μιλάει ο F. D .Maurice (1805-1872), οι απόψεις του οποίου μπορούν να αποτελέσουν αφετηριακό σημείο και ένα πρώτο κριτήριο για την ορθή τoποθέτηση και αξιολόγηση των άρθρων. Αυτό που συμβαίνει με την ομολογία του Westminster όσον αφορά την διάσταση απ’ τις καλβινιστικές ομολογίες στις οποίες υπάρχει διαφορετική διαδικασία σύνταξης. Στην Westminster confession δεν κυριαρχεί η σκέψη ενός μεγάλου θεολόγου όπως στις καλβινιστικές ομολογίες αλλά η εργασία μιας επιτροπής με στόχο όχι την απόλυτη θεμελίωση κάποιων χριστιανικών αληθειών αλλά την διαφύλαξη της πίστης του απλού χριστιανού απ’ την θεολογική σύγχυση της εποχής. Κατά τον καθηγητή Κων.Σκουτέρη, κάτι τέτοιο συμβαίνει ως ένα βαθμό και στα 39 άρθρα.
Οι διαφορές των 39 άρθρων με τις άλλες ομολογίες αποτελούν διαφορές δομής και προτεραιοτήτων. Η αμαρτωλή φύση των ανθρώπων, η αμαρτία ως κανόνας της ύπαρξης του, έννοιες που χρησιμοποιούνται ευρέως απ’ τους καλβινιστές δεν διέπουν τα άρθρα της Αγγλίας. Τα αγγλικά άρθρα αντιπροσωπεύουν μιαν άλλη θεολογία η οποία βασίζεται στη πρωταρχικότητα του έργου του Θεού εν Χριστώ, τόσο στη δημιουργία όσο και στην απολύτρωση του ανθρώπου. Τα 39 άρθρα διακρίνονται για θεολογικό εκλεκτικισμό σε αντίθεση με τις άλλες ομολογίες. Επιθυμούν να εκθέσουν τις αντιθέσεις τους με εκλεκτικό τρόπο χωρίς ακόμη να αγνοούν τη παράδοση, σε αντίθεση με τους Λουθηρανούς.Οι διαστάσεις σε θέματα δομής απομακρύνουν τα άρθρα απ’ τις καλβινιστικές και λουθηρανικές ομολογίες, εξίσου. Η Αυγουστιαία ομολογία είναι έργο ενός θεολόγου, του Μελάχθωνος, τα Σμαλκανδικά άρθρα του Λούθηρου. Για τα 39 άρθρα εργάσθηκε επιτροπή θεολόγων επιφορτισμένη απ’ τον Βασιλιά της Αγγλίας μ’ αυτό το σκοπό. Οι διαστάσεις ακόμη αφορούν και στο τρόπο προσέγγισης των θεμάτων.
Χαρακτηριστικά, στην Αυγουστιαία ομολογία τα θέματα που εξετάζονται κατά σειρά είναι :
1) περί Θεού
2) περί προπατορικού αμαρτήματος
3) περι του Υιου του Θεού
4) περι δικαιώσεως κ.λπ
Αντίστοιχα με μικρές διαφοροποιήσεις και στις καλβινιστικές ομολογίες, ακολουθείται η ίδια σειρά. Στα 39 άρθρα εκτίθενται διακρίνουμε κατά σειρά :
1) faith in the holy trinity (πίστη στη αγία Τριάδα)
2) of the word, or son of God which was made a man (περί του εναθρωπήσαντος Λόγου ή Υιού του Θεού)
Ενώ στη συνέχεια τα άρθρα κατά σειρά μιλούν περί Αναστάσεως , περί Αναλήψεως και μέλλουσας Κρίσης. Το προπατορικό αμάρτημα το οποίο απασχολεί τους Λουθηρανούς πρωταρχικά, τίθεται στην 9η θέση στην Αγγλικανική ομολογία. Παρά ταύτα, κατά την άποψη μου δεν μπορούμε να συγκρίνουμε απόλυτα τα άρθρα αυτά, με τις λοιπές ομολογίες καθότι ιδίως στη Αγγλία η Μεταρρύθμιση ήταν sui generis, δεν υπάρχει παράλληλο της σ’ όλο τον χριστιανικό κόσμο. Οι μεταρρυθμίσεις των Αγγλικανών απηχούσαν πολιτικές και κοινωνικές ανησυχίες, όχι μόνο θρησκευτικές. Οι απαιτήσεις των Άγγλων μεταρρυθμιστών δεν μπορούν να ταυτισθούν με κανένα μεταρρυθμιστικό κίνημα, οι πρωτεργάτες της Αγγλικανικής θρησκευτικής αναθεώρησης δεν ακολούθησαν καμία «γραμμή». Ακόμη, ο ιδιαίτερος χαρακτήρας και η ιδιοτυπία της μοναδικότητας της Αγγλικής Εκκλησίας αποτελεί το «κλειδί» για την ορθή κατανόηση τόσο της διαμόρφωσης όσο της ζωής αλλά και της λατρείας της Αγγλικής Εκκλησίας (H. H. Henson)
Κλείνοντας την αναφορά στην Αγγλική μεταρρύθμιση και στα άρθρα τα οποία τη συσπείρωσαν, αξίζει αναφοράς ότι σχίσματα δεν έλειψαν κι απ΄αυτόν τον αυτοφυή κορμό, και προέκυψαν οι καλούμενες «ελεύθερες Αγγλικές Εκκλησίες» με μεγαλύτερη ροπή προς τον Καλβινισμό. Παραδειγματικά, αναφέρουμε τους «πουριτανούς» οι οποίοι διακρίνοταν για την επιθυμία εισαγωγής του πνεύματος και των αρχών των καλβινιστών της Γενεύης στην Αγγλική Εκκλησία. Πίστευαν οτι η Αγγλικανική Εκκλησία στερείται αυθεντικότητας και απέβλεπαν στη προβολή μιας καθαρής (pure) χριστιανικής διδασκαλίας και ενός ανόθευτου εκκλησιαστικού συστήματος και δικαίου. Χαρακτηριστικό τους, ότι ονομάσθηκαν επί το λαϊκότερον «precisians» (ακριβείς) λόγω της εμμονής τους στις αρχικές θέσεις της Μεταρρύθμισης.
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ 39 ΑΡΘΡΩΝ
Στο παρόν θα γίνει λόγος σχετικά με τη λατρεία στα πλαίσια της Αγγλικανικής Εκκλησίας όπως διαμορφώνεται βάσει των άρθρων 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31. Επίσης, ως προς τη διοίκηση της Εκκλησίας η οποία διαφαίνεται μέσα από τη λατρευτική σύναξη, θα μας απασχολήσουν τα άρθρα 32,36. Το μείζον θέμα της Ιεράς Παράδοσης θα εξετασθεί με άξονα το άρθρο 34. Kατα σειρά λοιπόν :
25) of the Sacraments (περί μυστηρίων)
26) of the unworthiness of the ministers, which hinder not the effect of the sacrarment (περί της αναξιότητας των λειτουργών, η οποία ουδόλως επηρεάζει την ισχύ του μυστηρίου)
27)of the baptism (περί βαπτίσματος)
28)of the Lord’s supper (περί Κυριακού δείπνου)
29)of the wicked which do not eat the body of Christ in the use of the Lord’s supper (περί ασεβών οι οποίοι δεν τρώνε ποτέ το σώμα του Χριστού, κατά το Κυριακό δείπνο)
30)of the both kinds (περί των δύο ειδών)
31)of the one obtation ok Christ finished upon the cross (περί της μοναδικής προσφοράς του Χριστού επί Σταυρού)
32)of the marriage of priests (περί γάμου των κληρικών)
36)of the consecration of bishops and ministers (περί της καθιέρωσης επισκόπων και λειτουργών)
Και τέλος :
34)of the traditions of the church (περί παραδόσεων της Εκκλησίας)
Το άρθρο 25 τιτλοφορείται «περί μυστηρίων» και εύκολα μπορεί να διακρίνει κανείς τις προτεσταντικές καταβολές του. Αναγνωρίζει δύο μυστήρια, το βάπτισμα και το Κυριακό Δείπνο, τα οποία γίνονται κατά διαταγή του Χριστού. Τα υπόλοιπα πέντε μυστήρια- τα οποία βρίσκονται σε χρήση τόσο στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία όσο και στην Ορθόδοξη- δεν πρέπει να λογίζονται ως μυστήρια καθότι αποτελούν πράξεις των Αποστόλων οι οποίες εφθάρησαν με την πάροδο των αιώνων. Αποτελούν «σεβάσμιες πράξεις» εφόσον είναι αποστολοπαράδοτες, όμως για κανένα λόγο δεν μπορούν να συγκριθούν με το βάπτισμα και το Κυριακό δείπνο της Θ. Ευχαριστίας. Με το άρθρο αυτό, οι άγγλοι διαμαρτυρόμενοι ενδιαφέρονται να δώσουν ένα γενικό πλαίσιο διδασκαλίας για τα μυστήρια και προφανέστατα να διακρίνουν μεταξύ των «διαταχθέντων» από τον Χριστό μυστηρίων, επίσης θέλουν να τονίσουν τη σημασία της κατάφασης και της εν γένει στάσεως του ανθρώπου για την αναποτελεσματικότητα των μυστηρίων.
Ως προς τον αριθμό των μυστηρίων, η Δυτική Εκκλησία αναγνωρίζει επτά,(βάπτισμα, χρίσμα, ευχαριστία, εξομολόγηση, ευχέλαιο, ιεροσύνη, γάμος), αριθμός που διαμορφώθηκε κατά τον 14ο αιώνα και βρήκε τελική μορφή στη Δύση με τη Σύνοδο του Τριδέντου(1545-1563). Οι προτεσταντικές ομολογίες θα αναγνωρίσουν δύο, και πάλι ως αγιαστικές πράξεις με χαρακτήρα μνημονίου, ενώ τα υπόλοιπα μυστήρια, εκτός του ευχελαίου και του χρίσματος, θα χαρακτηρισθούν ως «ωφέλιμες πράξεις».
Το άρθρο 26 αναφέρεται στην πιθανόν αναξιότητα των λειτουργών, η οποία δεν επηρεάζει την ισχύ των «μυστηρίων». Οι λειτουργοί εφ’ όσον ιερουργούν στο όνομα του Χριστού και κατά την εντολή Του, δεν επηρεάζουν την ισχύ των μυστηρίων ανάλογα με τις πράξεις τους. Ομοίως, η Χάρη του Θεού δεν ελαττώνεται ένεκα της «φαυλότητας». Παραμένουν μυστήρια της Θείας Χάρης. Η προσωπική αγιότητα του ιερουργού δεν είναι προϋπόθεση της εγκυρότητας των μυστηρίων και κατ’ αυτόν τον τρόπο, προβάλλεται η Χριστολογική θεμελίωση των μυστηρίων. Ακόμη, υπογραμμίζεται η ευθύνη της Εκκλησίας ώστε το σώμα του κλήρου να μην υπάρχουν διαβεβλημένα πρόσωπα.
Το βάπτισμα θα αποτελέσει το θέμα του 27ου άρθρου.Θα αναγνωρισθεί ως το «Σημείο της παλιγγενεσίας» της νέας γεννήσεως. Ορατά, δια του ραντισμού με το νερό όπως στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία επισφραγίζονται οι επαγγελίες για την άφεση των αμαρτιών και σχετικά με την υιοθεσία για να γίνουν οι άνθρωποι παιδιά του Θεού. Ο νηπιοβαπτισμός διατηρείται εφ’όσον αποτελεί σύσταση του Χριστού. Σε αντίθεση με τους αναβαπτιστές οι οποίοι αρνούνται τη χαρισματική σημασία του βαπτίσματος οι Αγγλικανοί αναγνωρίζουν το μέσο, δια του οποίου μια νέα γέννηση πραγματώνεται.
Το άρθρο 28 αναφέρεται στο « Κυριακό δείπνο» , στην ευχαριστηριακή σύναξη. Τα Δώρα (άρτος και οίνος) κατά την Αγγλικανική ομολογία δεν δύνανται να μετουσιωθούν, γι’ αυτούς κάτι τέτοιο είναι αναπόδεικτο από την Αγία Γραφή. Ο άρτος, το σώμα του Χριστού, δίδεται και τρώγεται με έναν τρόπο ουράνιο και πνευματικό. Το μέσο το οποίο πρέπει να χρησιμοποιείται για την άξια μετάληψη είναι η πίστη. Η λατρεία του μυστηρίου (φύλαξη, περιφορά, προσκύνηση ) η οποία γίνεται στις αρχαίες Εκκλησίες, κατ’ αυτούς, είναι αντιευαγγελική. (!!!)
Σημαντικό το άρθρο 28, εφ’ όσον το θέμα της Θείας Ευχαριστίας αποτελεί το κέντρο της Χριστιανικής λατρείας . Διαπιστώνουμε, ότι παρατίθεται μια περιγραφή του μυστηρίου και διακηρύσσεται ότι δεν αποτελεί απλώς σημείο των χριστιανικών σχέσεων αλλά αναδεικνύει τι ξεπερνάει αυτήν την αγάπη. Αποκηρύσσει την θεωρία της μετουσίωσης (πίστη της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας) . Κάνει λόγο για την παρουσία του Χριστού στο μυστήριο και στον τρόπο που λαμβάνεται. Εύκολα βλέπουμε ότι χαρακτηρίζονται ξένες, ως προς τη διδασκαλία του Χριστού, πράξεις που είχαν θεσπισθεί και γύρω από αυτές είχε δημιουργηθεί ένα θεωρητικό πλαίσιο, πριν από τη Μεταρρύθμιση.Η «μετουσίωση» (transsubstantiatio) θεωρία που χρησιμοποιήθηκε τον 12ο αιώνα στη Δ΄ Λατερανή Σύνοδο και ήταν ευρέως διαδεδομένος όρος ως προς την αλλαγή της ουσίας των τιμίων Δώρων. Οι Άγγλοι θεωρούν κάτι τέτοιο μη Χριστοπαράδοτο και ότι δίνει αφορμή για δεισιδαιμονίες. Για τους Αγγλικανούς, τα δώρα αποτελούν απλά σύμβολα εντός ορισμένου χρόνου και τόπου. Κατά την άποψη μου και σε συνάρτηση με την περιγραφή του μυστηρίου δια του άρθρου, κάτι τέτοιο στερείται πνευματολογικού στοιχείου.
Τα άρθρα 29,30,31 περιεκτικά, κατά σειρά, αναφέρονται, το πρώτο σχετικά με τους ασεβείς οι οποίοι προσεγγίζουν το μυστήριο της Ευχαριστίας. Αυτοί δεν κοινωνούν το σώμα του Χριστού και προξενούν «καταδίκη» στη ψυχή τους. Πρωταγωνιστεί, λοιπόν, η προσωπική διάθεση και η δεκτικότητα των πιστών ως προς τα θεία μυστήρια. Το άρθρο 30 καταδικάζει τη συνήθεια της Δυτικής Εκκλησίας η οποία δεν κοινωνεί το πλήρωμα με το είδος του οίνου. Η Αγγλικανική Εκκλησία επιβάλλει την μετάληψη και των δύο ειδών, αρτου και οίνου. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αρκέστηκε στη μετάδοση μονάχα άρτου για λόγους «ασφάλειας» - φόβος ατυχήματος κατά τη διάρκεια της μετάληψης του οίνου.Το άρθρο 31 επικεντρώνει το ενδιαφέρον στην επί του Σταυρού εξιλαστική θυσία του Χριστού. Οι εξιλαστικές «θυσίες» των ιερέων υπέρ ζώντων και νεκρών δεν έχουν αξία. Καταδικάζονται λοιπόν οι συνήθειες των Ρωμαιοκαθολικών οι οποίοι επιτελούν λειτουργίες προς εξευμενισμό του Θεού υπέρ των ζωντανών και των νεκρών. Αντίκειται λοιπόν η Αγγλικανική Εκκλησία σε παλαιότερες θρησκευτικές πρακτικές.
Το άρθρο 32 θα επιβάλλει το γάμο των κληρικών κάτι που δεν υφίσταται στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήδη απ΄το Ποντιφικάτο του Γρηγορίου του Ζ (απόφαση Συνόδου του 1081) αφού θεωρήθηκε ασυμβίβαστος ο γάμος με το υπούργημα της ιερωσύνης. Στο άρθρο 36 γίνεται λόγος για την προσευχή στα πλαίσια της Αγγλικανικής κοινότητας και ειδική αναφορά στο τυπικό χειροτονίας του κλήρου, ανώτερου και κατώτερου. Το «ordinal» (διαδοχή) των Αγγλικανών αμφισβητήθηκε απ’ τις δύο αρχαίες Εκκλησίες (και ήταν λογικό…) κι αυτό επειδή διεκόπη η «αποστολική διαδοχή» των Άγγλων επισκόπων απ΄ τη Βασιλεία της Ελισάβετ της Α΄, των οποίων η χειροτονία έγινε καά τρόπο παράδοξο. Ο πρώτος Αγγλικανός επίσκοπος, Parker, όπως υποστηρίζει ο Ιησουίτης C. Holywood, χειροτονήθηκε στο καπηλειό του Λονδίνου Nag’s Head, μαζί με τα λοιπά μέλη της πρώτης Αγγλικανικής ιεραρχίας δια της επιθέσεως του Ευαγγελίου στον αυχένα του από τον σχισματικό W. Barlow.
To τελευταίο άρθρο που θα μας απασχολήσει είναι το 34ο και κάνει ανφορά σχετικά με τις Παραδόσεις της Εκκλησίας. Οι λουθηρανικές ομολογίες της ηπειρωτικής Ευρώπης απέρριψαν κάθε παράδοση και αρκέστηκαν στην τήρηση των επιταγών του Ευαγγελίου και μόνο. Η Αγγλικανική κοινότητα θα διαφοροποιηθεί σ’ αυτό και θα δικαιολογήσει την παρουσία των κατά τόπους παραδόσεων με κριτήρια «κοινωνιολογικά», αναγνωρίζοντας τη παρουσία των παραδόσεων, τη δυνατότητα τους να αλλάζουν ανάλογα με τον τόπο, τις συνήθειες και τους ανθρώπους οι οποίοι εφαρμόζουν το Λόγο του Θεού.
Οι παραδόσεις, λοιπόν, εκπορεύονται απ’το βίωμα των ανθρώπων που ζούν εν Χριστω και «όποιος έλθει σε αντίθεση μ’ αυτές, επιτιμάται δημόσια».Η Αγγλία υπερυψεί την έννοια της εθνικής Εκκλησίας δίνοντας της, την εξουσία να καταργεί τις θεσπισμένες από έναν άνθρωπο παραδόσεις, τελετές, τύπους της Εκκλησίας ώστε να πρωταγωνιστεί η βούληση συνόλου ανθρώπων και δι’ αυτού να συντελείται η πνευματική οικοδομή των πιστών. Έτσι, οι συντάκτες του άρθρου διακηρύττουν το δικαίωμα της Αγγλικής Εκκλησίας να προβαίνει σε αλλαγές ανάλογα με τις ανάγκες του εκκλησιαστικού πληρώματος απ’ τη μια, ενώ απ’ την άλλη, διασφαλίζεται το δικαίωμα κάθε πιστού να διακατέχεται απ’ τις προσωπικές του παραδόσεις. Βέβαια, το άρθρο 34, κατά τη άποψη μου, αντίκειται στο άρθρο 31, περί εξιλαστηρίων τελετών, που εξετάσαμε. Τόσο στη Δυτική όσο και στη Ανατολική Εκκλησία οι «εξευμενιστικές» πρακτικές υπλερ ζώντων και τεθνεώτων (ιερές παρακλήσεις, λιτανείες, μνημόνευση ονομάτων στην Ευχαριστία, μνημόσυνα )αποτελούν σημαντική επιταγή οχι απλώς μιας συγκεκριμένης παράδοσης αλλά εν γένει της παράδοσης όπως συνοπτικά εκθέτουν πατέρες της Εκκλησίας απηχώντας το βίωμα του Λαού (Κύριλλος Ιεροσολύμων, Ιωάννης Χρυσόστομος κυριότερα επ’ αυτού, Ιωάννης Δαμασκηνός «περί κεκοιμημένων» )
Θα μπορούσαν να λεχθούν πολλά ακόμη για τη μεταρρύθμιση στη γηραιά Αλβιόνα, καθότι πέρα απ΄ το βασικό κορμό της Αγγλικής Εκκλησίας ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι «ελεύθερες Αγγλικές Εκκλησίες». Τα πορίσματα που μπορεί να βγάλει κανείς είναι γύρω απ’ τη διαμόρφωση του χριστιανισμού στη Αγγλία από τον 16ο αιώνα και ύστερα ενέχουν χαρακτήρα πέραν του θρησκευτικού, έντονο πολιτικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον. Κατά την άποψη μου, η Αγγλικανική Εκκλησία αποτελεί μια «μέση λύση» μεταξύ Ρωμαιοκαθολικισμού και Προτεσταντισμού (αν βέβαια κάτι τέτοιο θα μπορούσε να λεχθεί..). Το ύφος, η υμνολογία και η μουσική, οι ναοί, τα άμφια των κληρικών μοιάζουν με τα αντίστοιχα ρωμαιοκαθολικά με ένα δόγμα να ρέπει προς τον Προτεσταντισμό. Η Αγγλικανική Εκκλησία κατά την πίστη, δύναται να κριθεί «λουθηρανίζουσα καλβινική» ενώ το τυπικό της, την καθιστά «καθολικιζουσα προτεσταντική» (καθηγητης Παν. Τρεμπέλας).
